10 maart, 2021
…
EEN ENERGIETRANSITIE IS MEER DAN CO2-UITSTOOT VERMINDEREN
Bij de transitie naar een duurzame en circulaire economie gaat het vooral over reductie van uitstoot. Volgens Ondernemers van Nu is de energietransitie veel meer dan alleen dat. Het is wat ons betreft van cruciaal belang om alternatieven voor ons economische systeem serieus te nemen. Zonder systeemverandering blijven we maar wat sleutelen aan iets wat inherent grote problemen veroorzaakt. Het is gaat naast C02-Uitstoot namelijk over bodemuitputting en verwoestijning, het verdwijnen van diersoorten en van natuur, enorme vervuiling en uitputting van natuurlijke hulpbronnen door ons consumptiegedrag. Met weer andere gevolgen van dien: migratiestromen, groeiende ongelijkheid, toenemende armoede.
“De overheid moet een veel actievere rol spelen in de transitie naar een andere economie”
Die onderlinge relaties dringen steeds meer tot ons door. Het een heeft te maken met het ander. Om het hoofd te bieden aan deze ‘interdependent’ factoren zien wij een integrale en marktoverstijgende aanpak als noodzakelijke voorwaarde. Die rol is bij uitstek weggelegd voor de overheid en zij zou daarom een veel actievere rol moeten spelen in de transitie naar een andere economie. Dat vindt ook secretaris-generaal Lidewijde Ongering van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). Zij betoogde onlangs in haar nieuwjaarsartikel in economenblad ESB: ‘..dit betekent niet dat de overheid op de stoel van de ondernemer moet gaan zitten. Maar zij moet wel haar rol van marktmeester nadrukkelijker gaan invullen. Dat wil zeggen zorgen voor duidelijke, actuele spelregels en prijsprikkels die maatschappelijke belangen, zoals verduurzaming, borgen. Dit biedt ondernemers de ruimte om op een eerlijke wijze met elkaar te concurreren.’
Randvoorwaarden van de economie
Op de rol die de overheid momenteel speelt is veel af te dingen. Artikelen van onderzoeksplatform Follow the Money laten zien dat de grootste Nederlandse multinationals en de van export afhankelijke sectoren vaak proberen de scherpe kantjes van het Europese duurzaamheidsbeleid succesvol af te slijpen, of juist zelf optimaal profiteren van groene subsidies. En dat is nog niet alles.
“Na een kort intermezzo van dalende CO2-uitstoot moet de economie nu vooral weer gaan groeien..”
Want in de slipstream van de coronacrisis is de inkomensongelijkheid toegenomen, heeft Jeff Bezos van webwinkel Amazon vele miljarden dollars verdiend terwijl zijn werknemers onder slechte omstandigheden en tegen lage lonen hun werk moesten doen, lieten slachterijen goedkope werknemers invliegen uit Oost-Europa om zonder bescherming tegen coronabesmetting vlees te verwerken en zijn er miljarden euro’s gestoken in het redden van toch al van subsidies afhankelijke luchtvaartmultinationals. Na een kort intermezzo van dalende CO2-uitstoot moet de economie nu vooral weer gaan groeien en de hamvraag op de achtergrond is wie gaat profiteren van de aankomende groeispurt.
Stap af van eenzijdige focus op groei en technologische oplossingen
Wij vinden dat er meer nodig is dan een overheid die de economie stuurt – we hebben nu politici nodig die kritisch durven kijken naar de randvoorwaarden die de economie vormgeven. Politici die hun oor te luister leggen bij noodzakelijke alternatieven. Neem bijvoorbeeld Jason Hickel. Deze in Zuid-Afrika geboren economisch antropoloog komt met een concreet voorstel: laat de obsessieve nadruk op economische groei varen. Groei gedefinieerd als toename van het bruto binnenlands product (bbp) komt steeds minder ten goede aan de meerderheid van bevolking. Iemand als Hickel wil dan ook de schok van de coronacrisis gebruiken om de heropbouw van de economie te koppelen aan eveneens noodzakelijk ecologisch en maatschappelijk herstel.
“Laat de obsessieve nadruk op economische groei varen”
Ook de Duitse filosofe Ulrike Guérot breekt daar een lans voor: ‘Ik denk dat we de vraag moeten stellen of de Green Deal wel voldoende is. Die deal is gebaseerd op een geloofssysteem waarin we alles oplossen via technologische vooruitgang. Beter zou zijn om dat hele narratief kritisch te bevragen. Europese burgers moeten betrokken worden bij en mee profiteren van de duurzaamheidstransitie. Alleen investeren in meer windmolens lost niet de problemen op van de mensen die nu al niet meer meekomen in het economische systeem. Dat levert nieuwe uitbuitingsstructuren op waarvan alweer de grootste bedrijven zullen profiteren.’
Energiebelasting
Een goed voorbeeld van de scheve verhoudingen die een écht rechtvaardige klimaattransitie in de weg staan, is de nieuwe wet Opslag Duurzame Energie- en Klimaattransitiebelasting (ODE). Via die belasting haalt de overheid geld op om te besteden aan groene investeringen. In het Klimaatakkoord is immers afgesproken dat de Nederlandse industriële uitstoot in 2030 met 59 procent teruggebracht moet zijn (vergeleken met 1990). Omdat de Tweede Kamer in 2019 eiste dat de industrie dan wel zijn eigen broek moet ophouden, is er afgesproken om via de ODE tot 550 miljoen euro beschikbaar te stellen voor duurzame innovatie. Voor de overheid is de ODE het belangrijkste financieringsinstrument voor verduurzaming. ‘Nadeel van deze systematiek is echter dat de extra inspanningen voor verduurzaming zo tot uiting komen in een hogere energierekening,’ toont Ongering zich kritisch. ‘Hiermee vernauwt de discussie zich onnodig tot de keuze tussen meer of minder betalen voor energie. Dat zet het draagvlak voor verduurzamingsbeleid onder druk. Een verstandig alternatief is om meer uit de algemene middelen te putten of door klimaatinvesteringen gedurende de transitieperiode deels met schulduitgifte te financieren.’
“Grote vervuilende bedrijven betalen minder mee aan de ODE-subsidiepot, terwijl ze wél het gemakkelijkst kunnen voorsorteren op Europese duurzaamheidssubsidies”
Voordat de rekening door te schuiven naar Nederlandse burgers moeten we echter niet vergeten dat bijna een kwart van alle broeikasgasuitstoot in Nederland afkomstig is van 12 grote bedrijven. Recent onderzoek van Milieudefensie wijst uit dat die multinationals veel minder ODE-heffing afdragen dan het Nederlandse midden- en kleinbedrijf (MKB), omdat de te betalen energiebelasting per eenheid lager wordt bij hoger verbruik. Vervuilende bedrijven uit de staalsector, de chemie en bijvoorbeeld olieraffinaderijen betalen zo minder dan 20 procent mee aan de ODE-subsidiepot, terwijl ze wél het gemakkelijkst kunnen voorsorteren op Europese duurzaamheidssubsidies. Zoals bijvoorbeeld het aan de Green Deal gekoppelde Just Transition Fund van 750 miljard euro.
Ongeremde groei
Ook het Europese Milieubureau EEA (European Environment Agency) vraagt zich in een begin 2021 verschenen rapport af of beleidsmakers niet veel serieuzer zouden moeten kijken naar alternatieve economische visies die minder nadruk leggen op het economische groeimodel waarop de Nederlandse overheid zich nog steeds baseert. De EU Green Deal kán niet alleen drijven het blinde geloof dat technologische innovatie ons zal redden, waarschuwt EEA.
“Een duurzame EU kan ook een ongelijke EU zijn”
Er moet ook gekeken worden naar hoe welvaart tot stand komt, bij wie die welvaart vervolgens neerkomt en wat dat betekent voor de kwaliteit van leven van mensen. Het milieuagentschap benadrukt dan ook dat de duurzaamheidstransitie niet meer los kan worden gezien van parallelle crises als inkomensongelijkheid, stijgende huizenprijzen, het groeiende aantal daklozen in Europa, werkloze jongeren en een steeds precairder arbeidsmarkt. ‘Als we niet oppassen eindigen we straks met een duurzame EU die economisch en wat betreft politieke toegang heel ongelijk is,’ waarschuwt Guérot. ‘Transformatie heeft altijd te maken met de emancipatie van mensen. Burgers gaan pas massaal de straat op voor een duurzaamheidstransitie als ze het gevoel hebben dat ze er zelf ook voordeel uit halen.’
“Degrowth moet door ministeries en politici serieus onderzocht worden als beleidsoptie”
Jason Hickel gaat verder. Hij concludeert dat een doorlopend jaarlijkse economisch groeipercentage van 3 procent onmogelijk te verenigen is met de ambitie om het gebruik van grondstoffen te verminderen. Een recente studie, besteld door een groep Groene Europarlementariërs (van onder meer GroenLinks) en gepubliceerd in het gerenommeerde blad Nature, komt tot de conclusie dat degrowth door ministeries en politici serieus onderzocht zou moeten worden als beleidsoptie. Volgens het op simulatiemodellen gebaseerde onderzoek zou een blind geloof in groene groei wel gewenste uitstootreductie opleveren, maar ook leiden tot meer ongelijkheid en werkloosheid. Een scenario van bewust lagere groeicijfers zou daarentegen naast emissievermindering ook positieve effecten hebben op de ongelijkheid die de maatschappelijke verhoudingen in de EU nu op scherp zet.
Green New Deal
Zulke scenario’s serieus onderzoeken vereist meer visie en moed dan alleen het terugbrengen van CO2-uitstoot. Als de politiek die handschoen niet oppakt moeten burgers dat zelf doen. Zo ontwikkelde de pan-Europese volksbeweging DiEM25 een geheel eigen Green New Deal voordat daar in Brussel ook maar over gedacht werd en pleit de denktank van Guérot voor de radicale vlucht naar voren: een Europese Republiek.
“Voor ondernemers is de duurzaamheidstransitie een enorme kans”
Ook voor ondernemers is de duurzaamheidstransitie een enorme kans. Maar als we die kansen willen laten neerkomen bij burgers en het MKB, in plaats van alleen bij multinationals, dan moeten we de mogelijkheden die nu nog vaak worden genegeerd serieus gaan bekijken. Kleine ondernemers hebben immers niet dezelfde belangen als multinationals en kritisch nadenken over hoeveel groei we nou eigenlijk nodig hebben is ook niet hetzelfde als welvaartsvernietiging. Sterker nog, de focus kan worden verschoven van de export van benzineslurpende terreinwagens, goedkoop rundvlees of het raffineren van aardolie, naar ecologisch verantwoorde sectoren als eiwitproductie binnen Europa, de aanleg van treinverbindingen, het bouwen van de energiezuinige en goedkope woonhuizen die tegelijk de huizencrisis oplossen, of het garanderen van kortere toeleverketens. Dit biedt veel kansen om de economie te herdemocratiseren, ongelijkheid aan te pakken en ruimte te scheppen voor echte en inclusieve innovatie waar bedrijven, burgers en de democratie van kunnen meeprofiteren. Dan moeten we wel weer de moed hebben om te durven dromen over hoe de wereld er uit zou kunnen zien.
…
Contact. Niet voor publicatie:
Dossier Energiebelasting
Milieudefensie
Willem Wiskerke: willem.wiskerke@milieudefensie.nl